Дар Тоҷикистон дар давраи зимистон камбуди нерӯи барқ ба мушоҳида мерасад. То санаи 10 декабри соли равон дар аксари ноҳияву шаҳрҳои Тоҷикистон хомӯшкунии давра ба давраи нерӯи барқ ба назар мерасид. Камбуди нерӯро бо рафти корҳои таъмиру барқарорсозӣ ва паст шудани сатҳи оби НБО Норак алоқаманд мекарданд. Аммо, ба ғайр аз НБО-ҳои азим нерӯгоҳҳои рақобаткунанда (алтернативӣ) низ мавҷуданд, ки ба давлат имкон медиҳанд нерӯи барқро сарфа карда, зиёдатиашро оқилона истифода барад.
Хабарнигори Nuqta.tj бо Абдулаҳад Лақимович Қодиров, хатмкардаи факултаи физикаи ДДМ ба номи М.В.Ломоносов, доктори илмҳои физика ва математика, профессори кафедраи электроникаи физикаи факултаи физикаву техникаи Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б.Ғафуров вохӯрда, оид ба ин мушкилот чанд суоле дод.
-Абдулаҳад Лақимович, мо медонем, ки манбаъҳои барқароршавандаи нерӯ (МБН) дар тамоми ҷаҳон ба таври густарда ва ҳатто дар баъзе кишварҳо хеле муваффақона истифода мешаванд. То кадом андоза истифодаи ин манбаъҳо имрӯз дар шароити Тоҷикистон ба мақсад мувофиқ аст ва оё ин соҳа дурнамои рушд дорад?
-Ҷумҳурии Тоҷикистон кишвари дорои иқтидори бузурги истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи нерӯ мебошад. Аз ҳамаи намудҳои нерӯи барқароршаванда барои ниёзҳои истеҳсолӣ, асосан барои гидроэнергетика истифода мешавад. Новобаста аз тадбирҳое, ки Ҳукумат дар бобати мавриди баҳрабардорӣ қарор додани чархаҳои НБО-и Роғун андешида истодааст, вазифаи бо нерӯи барқ таъмин кардани нуқтаҳои гуногун, ҳамроҳ ва дорои ҳаҷми хурди истеъмоли барқ ба мисли пештара рӯзмарра (махсусан дар давраи зимистон) боқӣ мемонад. Асосан, инҳо иншооти кишоварзиянд, ки дар мавзеъҳои дастнорас ва зичии сарбории барқии аз 0,5 то 70 кВт ба як километри мураббаъ ҷойгиранд. Ба таври дигар гӯем, инҳо майдонҳое мебошанд, дар он ҷо аз 1 то 70 лавҳаи барқӣ истифода мешавад.
Бунёди хатҳои ҳавоии интиқоли барқ бо назардошти нархҳои пайваста болоравандаи маводи сохтмонӣ аз ҷиҳати иқтисодӣ мувофиқи мақсад нест. Ҳамзамон ноҳияҳои ҷудогонаи ҷумҳурӣ дорои иқтидори бузурги МБН (нерӯи дарёҳои хурд, офтоб, шамол ва биомассаҳо) мебошанд. Истифодаи захираҳои маҳаллии барқароршавандаи нерӯ имкон медиҳад сӯзишвории моеъ ва сахт сарфа шавад, ки он барои таъмини рӯзгузаронии ноҳияҳои дури кӯҳӣ бояд расонида шавад.
Дар бобати аҳолии шаҳр бошад, бояд бигӯям, ки пас аз оғози кори чархаи дуюми НБО-и Роғун, мушкили таъмини ин қисмати аҳолӣ бо нерӯ комилан роҳҳали худро ёфт. Албатта, баъзе ҳолатҳои кутоҳмуддати ғайриштатӣ мавҷуданд, аммо онҳо дар ояндаи наздик ҳал хоҳанд шуд. Ин ҷо бояд чанд сухан дар бораи истилоҳот бигӯям. Ҳамин тавр шуд, ки дар кишвари мо гидроэнергетика (нерӯи об), ки шартан ба бузург (болотар аз 4 МВт тавоноии муқарраршуда) ва хурд (тавоноии хурдтар аз ин нишондод) тақсим мешавад, ҳам анъанавӣ, ҳам барқароршаванда, ҳам рақобатнок ва ҳам аз ҷиҳати экологӣ нисбатан пок мебошад.
-Рушди кадом намуди МБН дар кишвари мо мувофиқи мақсад аст ва барои ин чӣ бояд кард?
-Мувофиқи тадқиқотҳои баргузоркардаи мо дар доираи Барномаи фарогири мақсаднок дар кишварамон захираи бузурги нерӯи рӯдҳои хурд, офтоб, шамол, биомассаҳо ва гармии чашмаҳои зеризаминӣ мавҷуданд. Вобаста ба минтақа, нерӯи офтоб ба миқдори зиёд дар ҳама ҷо, нерӯи биомассаҳо дар ҳама мавзеъҳои деҳот, дарёҳои хурд аксаран дар минтақаҳои баландкуҳ ҳастанд, нерӯи бодӣ дар вилояти Суғд зиёд аст, минтақаҳои Помири Ҷанубӣ бошад аз обҳои зеризаминии гарми табиӣ бой аст. Барои дастгирии рушди ҳамаи намудҳои рақобатноки нерӯ ба назари мо гузаронидани чунин тадбирҳо зарур ааст: қабули барномаи давлатӣ оид ба роҳандозии МБН, баргузории кадастри МБН (дар ин бобат мо аз дигар ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ хеле қафо мондаем), ихтисори куллии маҷмуи сармоягузорӣ барои гирифтани санадҳои иҷозатномавӣ аз ҷониби сармоягузорон, таҳияи сиёсати ҷалбкунандаи қарзӣ барои сармоягузорони эҳтимолӣ, оғози лоиҳаҳои санҷишӣ барои ҳар намуди мавҷудбудаи МБН. Бо илова бар ин тадбирҳо, мушаххасан барои рушди гидроэенргетикаи хурд, бо истифода аз тавоноиҳои истеҳсолии мавҷудбуда бозори худии истеҳсол ва таъмири таҷҳизотро барои ин соҳаи энергетика бунёд сохта, сатҳи омодагии касбии соҳибон ва кормандони хизматрасони НБО-ҳои хурдро дар заминаи коллеҷҳои минтақавӣ боло бурдан лозим аст ва корҳои ҳадафнокро оид ба ҷалб намудани сармоягузорон ва оммависозии истифодаи нерӯи офтоб ва бодро дар хоҷагиҳо ва корхонаҳои хурд ба роҳ бояд монд.
-Барои чӣ то имрӯз давлат ба рушди МБН, аз ҷумла нерӯи офтобӣ ва бодӣ, инчунин биогаз таваҷҷуҳи кам зоҳир мекунад? Воқеан, кишвари мо барои ин ҳамаи шароитҳои зарурии иқлимӣ ва табииро дорост.
– Набояд гӯем, ки давлат ба рушди МБН таваҷҷуҳи кам равона мекунад. Масалан, Барномаи давлатӣ оид ба рушди гидроэнергетикаи хурд қабул шудааст ва тибқи ин барнома дар гидроэнергетикаи хурду миёна ба қадри кофӣ корҳо анҷом дода шудаанд. Танҳо дар вилояти Суғд дар доираи ин Барнома 79 микро НБО бо тавоноии умумии 2641 кВт ва 6 НБО-и хурд бо тавоноии лоиҳавии 6560 кВт бунёд гардид.
Аммо аз набудани инфрасохтори зарурӣ, шумораи ками мутахассисон дар маҳалҳо, дастгирии мақомоти маҳаллӣ Барнома самараи хуб надод. Нисбат ба нерӯи бод ва офтоб гуфтаниам, ки дар дурнамои наздикмӯҳлат воридсозии густардаи насби МБН бо истифодаи қувваи бод ва нерӯи офтоб дар Тоҷикистон, инчунин ҷалби сармоягузориҳо барои сохтмони онҳо бо сабаби даромаднокии пасти лоиҳаҳои бузург шубҳаҳоро ба миён меорад. Дар ин давра бояд ба самти гирифтани бурсияҳо (грантҳо), лоиҳаҳои озмоишӣ ва дигар намудҳои ҳамкорӣ бо кишварҳои пешрафта тамоюл намуд.
– Дар бобати нерӯи сабз зиёд сухан мегӯем. Аммо ҳоло Нерӯгоҳҳои ҳароратӣ бунёд шуда истодаанд, ки бо ангиштсанг кор мекунанд. Ин ҷо сатҳи расонидани зарар ба муҳити зист то кадом андоза баланд аст?
– Бале, мо дар бобати “энергетикаи сабз” зиёд сухан мегӯем ва бояд зиёд ҳам гӯем, зеро Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олӣ аз 26.12.2019 с. таъкид намуданд, ки иқтибоси “Дар Тоҷикистон 98% нерӯи барқ ба нерӯи об, яъне “нерӯи сабз” рост меояд”. Бинобар ин, кишвари мо аз ҳисоби партови газҳои гулхонаӣ дар ҷаҳон ҷои 135-умро ишғол мекунад, ки ин саҳми босазои Тоҷикистон дар ҳалли мушкилоти ҷаҳонӣ аст.Ин маънои онро дорад, ки дар миқёси минтақа ҳаҷми партови газҳои гулхонаӣ дар Тоҷикистон ба сари ҳар одам хеле хурд аст ва ин саҳми арзандаи мо дар беҳсозии вазъи муҳити зисти минтақа ва сайёра аст. Истифодаи густардаи манбаъҳои барқароршавандаи нерӯ, пеш аз ҳама нерӯи об барои ноил шудан ба чунин дастовардҳо кӯмак мерасонад. Хотирнишон месозам, ки истифодаи васеи манбаъҳои барқароршавандаи нерӯ, махсусан захираҳои об яке аз манбаъҳои асосии коркарди “нерӯи сабз” ва рушди “иқтисоди сабз” мебошад. Бо пурра ба кор даромадани нерӯгоҳи барқи обии Роғун имкон пайдо мешавад, ки Тоҷикистон дар миқёси ҷаҳон ба сегонаи аввали кишварҳое ворид мешавад, ки ”нерӯи сабз” истеҳсол мекунанд.
Ба шакли намуна дар зер тақсимоти истифодаи манбаъҳои нерӯро аз миқдори умумии истифодаи нерӯи барқ дар кишварҳои пешрафта меорам (ростӣ, ин панҷ соли пеш аст, аммо дар ин муддат онҳо зиёд тағйир наёфтаанд)
| № | Кишварҳо | Нафт | Газ | Ангиштсанг |
| ИМА | 40,4% | 24,4% | 24,2% | |
| ҶФ Олмон | 37,5% | 23,9% | 25,1% | |
| Ҷопон | 45,2% | 14,6% | 22,9% | |
| Арабистони Саудӣ | 58,3% | 41,7% | — |
Дар ин росто нигаронии шумо дар ин маврид андаке зиёдтар аст. Даҳҳо дегҳои хурди мухтор, ки муассиса ва корхонаҳо барои эҳтиёҷоти худ насб мекунанд ва якчанд нерӯгоҳҳои ҳароратӣ наметавонанд ба муҳити зисти кишвари мо сахт таъсиргузор бошанд. Зиёда аз ин, ба ақидаи ман, даҳҳо Нерӯгоҳҳои ҳароратӣ ва дегҳои буғии бо сӯзишвории табиӣ гармшавандаро бо мақсади сарфаи нерӯи гаронбаҳои барқ бояд бунёд кунем ва иқтидори содиротии кишварро боло бубарем, зеро имрӯз миқдори азими нерӯи барқ барои гарм кардани биноҳо сарф мешавад. Ҳамин тариқ, дар ҷумҳурии мо вазъи бесобиқае ба миён меояд, вақте ки рушди манбаъҳои барқароршавандаи нерӯ дар он ҷое, ки ба мақсад мувофиқ аст ва истифодаи пайвастагиҳои табиӣ ҳамчун ашёи хом дар ҷое, ки имконпазир аст, ба афзоиши иқтидори содиротии кишвар оварда мерасонад ва бо ин тавозуни содироту воридот ва гирифтани даромадро беҳтар мекунад.
– Шумо чӣ пешниҳод доред? Зеро чуноне, ки таҷриба нишон медиҳад, бо болоравии истеҳсоли нерӯи барқ, ҳамзамон талабот ба истеъмол низ меафзояд?
– Ба ин суоли шумо мумкин аст, ки ман дар мисоли мавзуи ба ман наздик– истифодаи ҷузъҳои нурӣ ва гармии нерӯи офтоб барои бунёди табдилдиҳандаҳои мувофиқ – посух гӯям. Таваҷҷӯҳ ба ба нерӯи офтоб аз намудҳои МБН дар ин маврид ба захираи бузурги он дар Тоҷикистон вобаста аст. Тибқи арзёбии пешакии сарчашмаҳои гуногун, иқтидори нури офтоб дар Тоҷикистон 25 млрд. Квт/с-ро дар як сол ташкил медиҳад, ки тақрибан 2 баробар зиёдтар аз коркарди солонаи НБО-и Норак аст. Дар ин бобат, дар остонаи ташаккулёбии истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар доираи конверсияи фармоишоти мудофиавӣ, мо идеяи таҳияи силитсийи дуюмдараҷаи поликристалии яклухт ва табдилдиҳандаҳои нерӯи офтобӣ ва ҳароратиро дар асоси он пешниҳод кардем, ки бомуваффақият татбиқ карда шуд.
Аз рӯи натиҷаҳои корҳои илмӣ-тадқиқотӣ, дар як давраи хеле дароз оид ба ин мавзуъ ва тибқи корҳои озмоишии баргузоркардаи мо, бо эҳтимоли зиёд тасдиқ кардан мумкин аст, ки дар заминаи ашёихомӣ мо метавонем бори аввал силитсийи техникӣ, сипас поликристаллии офтобӣ, инчунин ҳуҷайраҳои офтобӣ ва табдилдиҳандаҳои гармиро ба даст оварем. Дар асоси натиҷаҳои мусбии бадастомада мо лоиҳаи инноватсионӣ оид ба ташкили як давраи пурраи истеҳсоли кремний ва табдилдиҳандаҳои энергияро дар асоси он оғоз кардем. Лоиҳа аз якчанд марҳила иборат аст. Дар марҳилаи аввал, пас аз ба даст овардани натиҷаҳои мусбати таҳқиқоти озмоишгоҳӣ, корҳо оид ба даст овардани кремнийи техникӣ (КТ) тавассути барқарорсозии карботермикӣ оғоз карда мешавад.
Аз тамоми силсилаи истеҳсоли кремний истеҳсоли КТ нерӯталаб ва серхароҷот ба ҳисоб меравад. Дар айни замон ҳатто КТ-и тамғаҳои баланд маҳсулоти аз ҳама арзонтарини кремний мебошад, ки арзиши он барои 1 кг қариб 2 долларро ташкил медиҳад. Дар баробари ин, партовҳои КТ, ки бо омехтаҳо ифлос шудаанд ва сатҳи амиқи нерӯиро медиҳанд, бо гузариш ба ҳолати хокамонанд метавонанд барои омодасозии табдилдиҳандаҳои нерӯи гармӣ истифода шаванд, даромаднокии истеҳсолотро ба таври назаррас беҳтар месозад. Барои истеҳсоли ҷузъҳои офтобӣ ва минбаъд васл кардани батареяҳои офтобӣ заминаи мавҷудаи технологияи хуб таҳияшудаи истеҳсоли резонаторҳои кварциро як ба як бомуваффақият татбиқ кардан мумкин аст.
– Бунёди чунин истеҳсолоти худӣ ба мо чӣ медиҳад?
– Бунёди маҷмуи комилан анҷомёфта барои ба даст овардани кремний ва табдилдиҳандагони нерӯ дар асоси он ба ҶТ имкон медиҳад, ки истеҳсоли муосир, инноватсионӣ, илмталаб, ҳамзамон воридотро ивазкунанда ва содиротталаб, технологияи баландро ба даст орад, ки ба тавлиди маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ бехатар ва хеле моеъ равона карда шаванд, ки метавонанд дигар корхонаҳои марбути марбут ба минтақаро ҳавасманд кунанд, ки ба рушди илм, техника ва фанноварӣ дар доираи иҷрои вазифаҳои саноатикунонии босуръати ҷумҳурӣ, омода кардани кадрҳои баландихтисоси соҳаи илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва техникӣ таконе бахшад. Чунин истеҳсолот комилан ба низомнома мувофиқат мекунад, ки истиқлоли энергетикии кишварҳои пешрафта дар ояндаи наздик ногузир бо мавҷудияти заминаи ашёи хоми рушдёфта ва соҳаҳое, ки ба эҷоди воситаҳои табдилдиҳии мустақими энергияи офтоб ва дар зуҳуроти гуногуни он нигаронида шудаанд, алоқаманд аст. Гузариш ба нерӯи офтобӣ бояд на танҳо ҳамчун интихоби бемағлубият, балки дар дурнамои дарозмуддат ҳамчун интихоби берақобат барои башарият баррасӣ карда шавад.
– Сипос барои суҳбати пурмазмун!
Тилав РАСУЛЗОДА
Ҳамсуҳбати Nuqta.tj
Қодиров Абдулаҳад Лақимович, 17.04.1951 дар шаҳри Хуҷанд таваллуд шудааст.
Хатмкардаи факултаи физикаи Донишгоҳи давлатии Москва ба номи М.В.Ломоносов (1974).
Фаъолияти кориашро соли 1974 дар озмоишгоҳи электроникаи квантии Донишкадаи физика ва техникаи ба номи С.У.Умарови АИ ҶТ шаҳри Душанбе ба ҳайси лаборанти калон оғоз намудааст. Минбаъд дар вазифаҳои муҳандис, муҳандиси калон, ходими хурди илмӣ кор кардааст.
Солҳои 4976-1999 дар коргоҳи “Алмос”-и шаҳри Хуҷанд, ки дар ихтиёри Иттиҳодияи илмӣ-истеҳсолии “Фонон”-и шаҳри Москваи Федератсияи Русия қарор дошт, вазифаҳои роҳбарикунандаро иҷро кардааст. Ин иттиҳодия ба маҷмуи низомӣ-саноатии ИҶШС дохил мешуд. 12 соли охир Директори кулли ин коргоҳ буд.
Солҳои 1981-1983 қарзи байналмилалии худро дар Афғонистон ҳамчун афсар иҷро кардааст.
Аз моҳи январи соли 2003 фаъолияти илмӣ-омӯзгориро пеш мебарад.
Аълочии маорифи халқи Ҷумҳурии Тоҷикистон.
Узви Шӯрои ҷумҳуриявии иттифоқҳои касабаи Тоҷикистон (1987-1992)
Вакили Маҷлиси вакилони халқи вилояти Суғд (солҳои 1995-2000).
Соли 2002 рисолаи номзадии худро дар мавзӯи “Таҳқиқи хусусиятҳои электрофизикии кремнийи поликристалии рехтаи дуюмдараҷа ва ҷузъҳои офтобӣ дар асоси он” ҳимоя кардааст.
Беҳтарин ихтироъкори вилояти Суғд (2008).
Соли 2019 дар мавзӯи “Хосиятҳои электрофизикии табдилдиҳандаҳои нерӯи офтобӣ ва ҳароратӣ дар асоси кремнийи поликристалии дуюмдараҷаи яклухт” рисолаи докторӣ ҳимоя кардааст. Доктори илмҳои физика ва математика. Профессори кафедраи электроникаи факултаи физика ва техникаи ДДХ ба номи академик Б. Ғафуров.
Падари се фарзанд, 5 набера ва 1 абера.
